Metodologjia | Fact Checking

Metodologjia

Metodologjia e platformës digjitale për luftën kundër çrregullimit informativ – hibrid.info

Platforma hibrid.info ka për qëllim luftën kundër formave të çrregullimit informativ. Materie për trajtim janë përmbajtjet keqinformuese në media, portale të dyshimta dhe media sociale, fushata të dyshimta dhe të manipuluara, të cilat kanë një trend në rritje duke bërë përhapjen e informacionit të pasaktë të paraqitet si fakt, vendosjes së lajmeve të rreme dhe të pa verifikuara dhe formave të ndryshme të shkeljes së postulateve themelore të mirinformimit (Informim i përpiktë e pa shtrembërime, informim jo i rremë) që duhet të sigurojnë informacion të pavarur, objektiv dhe të vërtetë për publikun.

Në metodologjinë e punës është paraqitur baza e principeve të platformës, duke përfshirë: mënyrën e zgjedhjes së përmbajtjes që monitorohen dhe vlerësohen në platformë; mënyra e vlerësimit të përmbajtjeve veç-e-veç; përdorimi i burimeve të hulumtimit, struktura e analizave të kontrollit të fakteve, sensibilizimin e audiencës përmes analizave dhe opinioneve për llojet e propagandave dhe dezinformatave si dhe për rolin e teknologjisë informative (TI) në shpërndarjen e këtyre lajmeve të rreme.

Përzgjedhja e përmbajtjeve dhe burimeve për hulumtim
Përzgjedhja e publikuesve

Publikuesit që do të monitorohen nga platforma hibrid.info përfshinë mediat (portalet informative), portalet e dyshimta dhe mediat sociale, duke u bazuar në këto klasifikime.

Mediat (portalet informative) që janë të regjistruara si entitete dhe si veprimtari kanë informimin e publikut.
Portale të dyshimta të cilat në faqet e tyre nuk japin të dhëna rreth veprimtarisë së tyre, por që në praktikë publikojnë informacione të ndryshme që në shumicën e rasteve pretendojnë të paraqiten si media.
Mediat sociale: llogari, faqe, faqe zyrtare, profile në mediat sociale si: Facebook, Tëitter (X), TikTok, Telegram etj.

Përmbajtjet që monitorohen nga platforma hibrid.info do të përzgjidhen sipas tre kritereve kryesore:

Rëndësia e përmbajtjes duke u fokusuar në rëndësinë e informacioni dhe përfshirjen e personave në informacionin e shpërndarë.
Ndikimi që mund të ketë përmbajtja tek audienca për shkak të rëndësisë politike, socio-ekonomike etj.
Viraliteti apo rrjedha shpërndarëse e përmbajtjes duke përfshirë mediat, portalet e dyshimta dhe mediat sociale.

Sa i përket gjuhës së përmbajtjes që monitorohet nga platforma hibrid.info, përfshihen përmbajtjet e publikuara kryesisht në media, portale të dyshimta dhe mediat sociale që prodhojnë e shpërndajnë përmbajtje në shqip, por edhe përmbajtjet në gjuhë tjera që ndërlidhen me Kosovën dhe zhvillimet përreth saj që kanë një ndërlidhje të konteksti më të gjerë, e që publikohen në media dhe media sociale.

Përveç burimeve në media, në këtë platformë do të përdoren edhe burime tjera si profilet në rrjete sociale të figurave publike e politike të cilët krijojnë opinion publik.

Burimet e analizave

Vlerësimet në platformën hibrid.info bazohen në verifikimin e pretendimeve të publikuara në media dhe vendosjen e fakteve përkatëse. Hulumtimi për gjetjen e fakteve bazohet në përdorimin e burimeve dhe metodave të besueshme, dhe secila analizë e kontrollit të fakteve (fact-cheking) do të bazohet në burime të shprehura qartë dhe në vegëzat (linkat) e tyre. Ndër burimet që do të përdoren në hulumtim, janë si në vijim:

Të dhëna zyrtare
Të dhëna dhe informata nga ueb-faqet zyrtare të institucioneve
Burime relevante të mediave
Qëndrime të zyrtarëve apo institucioneve
Hulumtim të institucioneve apo personave relevant
Mendime të ekspertëve
Të dhëna nga fact-cheking i mediave tjera
Dhe burime tjera të verifikuara

Struktura e analizës së fact-cheking

Analizat e fact-cheking paraqesin një verifikim të pavarur të përmbajtjeve të ndryshme të mediave dhe jo vetëm. Secila analizë e tillë do të përmbajë: pretendime të treguara qartë nga njoftimet në media që shqyrtohen dhe vlerësohen; përmes një shpjegimi dhe vlerësimi të qartë të dhënë në bazë të fakteve të përcaktuara dhe metodologjisë së vlerësimit dhe duke e vendosur vegëzën e artikullit origjinal ose të artikujve që janë burimi i këtyre pretendimeve.

Një analizë e kontrollit të fakteve mund të trajtojë më shumë se një artikull origjinal, për sa kohë që ata merren me të njëjtën temë dhe përcjellin pretendime nga njëri-tjetri.

Çdo artikull origjinal që është analizuar, përmban elementët e mëposhtëm në faqen e internetit hibrid.info, të cilat sigurojnë ruajtjen e përhershme të përmbajtjes së vlerësuar në formën e saj origjinale, në rast se pas verifikimit ai hiqet ose ndryshohet nga autorët:

Teksti origjinal i titullit të artikullit, kreu dhe teksti i artikullit, të kopjuar në formën e një postimi në hibrid.info, si dhe URL-në e artikullit origjinal;
Artikulli origjinal në faqen e mediave të ruajtur në PDF, me URL origjinale të artikullit në titullin e dokumentit;

Një përmbledhje e detajuar e elementeve të një analize të fact-check në të cilën vlerësohen pretendimet nga një artikull i mediave

Një ose më shumë deklarata mund të merren nga një artikull. Për secilën prej tyre bëhet një kontroll dhe, bazuar në të, jepet një vlerësim ku e gjithë procedura përfshinë domosdoshmërisht hapat e mëposhtëm: zgjedhjen e deklaratës që vlerësohet – verifikimin e fakteve – prezantimin e fakteve të përcaktuara – dhënien e një vlerësimi.

Në rast se deklaratat e vlerësuara transmetohen nga media të tjera, atëherë analizat, përveç artikullit origjinal, do të shoqërohen edhe me artikuj që transmetojnë një ose më shumë deklarata të vlerësuara.

Në rastin kur disa media kanë transmetuar të njëjtën artikull pa cituar burimin origjinal, ai identifikohet bazuar në përcaktimin e kohës së publikimit të përmbajtjes. Artikulli më i vjetër trajtohet si një artikull origjinal, të cilin e kanë transmetuar tërësisht ose pjesërisht mediat të tjera. Fushëveprimi dhe shpeshtësia e transmetimit të deklaratës monitorohet nga momenti i origjinës së përmbajtjes origjinale deri në momentin e publikimit të analizës, e cila është qartë e dukshme (data dhe koha e botimit të artikullit).

Nëse lind nevoja (riaktualizimi i lajmeve të vjetruara, vazhdimi i shpërndarjes intensive të lajmeve pas analizës së publikuar, etj.), analiza mund të plotësohet më pas me të dhëna të reja, me një tregues të qartë se kur, për çfarë arsye dhe në çfarë mënyre u zgjerua përmbajtja origjinale.

Deklaratat që vlerësohen zgjidhen kryesisht në bazë të asaj që paraqitet si fakt, gjithashtu përcakton mënyrën se si janë siguruar informacionet në kontekstin e standardeve profesionale të gazetarisë që duhet të sigurojnë informacion të saktë. Ndërsa platforma merret me skenën e mediave dhe me vlerësimin e pretendimeve të cilat kryesisht vijnë nga vetë gazetarët, pra personi që prodhon përmbajtjen mediatike.

Përjashtim janë pretendimet që janë thënie të cituara ose parafrazime të palëve të treta, të cilat gjithashtu mund të jenë subjekt i vlerësimit në rastet e mëposhtme:

Deklaratat e cituara në artikull vlerësohen kur ato përfaqësojnë burimin e pretendimit të kontestuar dhe nuk trajtohen në mënyrë kritike nga gazetari. Nëse deklarata e diskutueshme përcillet në një artikull që problematizon në mënyrë kritike duke respektuar standardet e profesionit, nuk do t’i nënshtrohet vlerësimit.
Me trajtim jokritik nënkuptojmë që 1) deklarata është e diskutueshme nga pikëpamja e bazuar në fakt, por trajtohet si fakt, veçanërisht në rastet kur autori përpunon më tej tezën e paraqitur pa e kontrolluar, duke vënë në dyshim vërtetësinë e saj dhe duke ofruar prova; 2) në rastet kur deklarata është potencialisht e dëmshme për persona / grupe të caktuara, deklarata paraqitet si një fakt i vendosur pa kontaktuar me palën tjetër; 3) në rastet kur bëhet fjalë për një temë mbi të cilën ka një debat publik, deklarata paraqitet si një fakt i vërtetuar pa dhënë informacion tjetër përkatës, veçanërisht nëse ekzistojnë fakte të njohura që nuk mbështesin, ose sfidojnë tezën.
Kuptohet që, kur vlerësohen thëniet e cituara, merren parasysh deklaratat që pretendojnë të bëjnë deklarata faktike, dhe jo ato që përfaqësojnë mendime personale dhe interpretime të fenomeneve, d.m.th. deklarata që janë formuluar qartë si subjektive.
Deklarata gjithashtu mund të merret në konsideratë kur merret me një person besueshmëria e të cilit tashmë është vënë në dyshim nga kontrollet e mëparshme ose nga fakte të njohura më parë. Besueshmëria e burimit vërehet në atë masë sa është e rëndësishme për analizën e deklaratës së bërë. Këto janë, në veçanti, rastet kur burimi kryesor janë personat për të cilët është konstatuar se mashtrojnë publikun duke bërë pretendime të dëshmuara si të pasakta për temën në shqyrtim; të prezantohen rrejshëm si ekspertë në një temë ose fushë të caktuar në të cilën ata nuk kanë ekspertizë; të keqinterpretojnë pozicionin ose statusin e tyre në lidhje me një temë ose zonë të caktuar (raste kur personat e paraqesin veten si ekspert të pavarur, edhe pse ata kanë një interes personal të qartë dhe të demonstrueshëm në lidhje me njërën nga palët kundërshtare në histori); dhe kur deklarata të tilla përçohen pa kriter në mënyrë jo kritike.

II.

Verifikimi i pretendimit, i cili përfshin aplikimin e kritereve metodologjike për vlerësimet e përdorura në platformë, dhe përcaktimin nëse (dhe cilat vlerësime) kanë të bëjnë me pretendimin përkatës. Pasi të përcaktohet zbatueshmëria e mundshme e kritereve të paracaktuara, verifikimi i secilit pretendim individual arrihet në përputhje me metodologjinë. Shembuj të kontrolleve për disa nga vlerësimet përfshijnë:

Identifikimi i një lajmi të rremë bëhet atëherë kur, hetimi përcakton nëse informacioni paraqitet në një deklaratë të veçantë faktike, apo është një deklaratë e pasaktë. Të gjitha faktet e përcaktuara nga hulumtimi, si dhe lidhja e tyre me deklaratën e dhënë, shprehen në shpjegimin e vlerësimit.
Identifikimi i raportimit të një anshëm i cili bëhet atëherë kur, personi përcakton dhe thotë se si pretendimi kontekstualizohet me neglizhencë ose shtrembërim të informacionit tjetër të rëndësishëm, ose se si favorizohet një narrativë e veçantë mbi një tjetër që është kundër tij (mosrespektimi i palës tjetër; mosveprimi i fakteve të njohura që nuk mbështesin deklaratën e deklaruar). Po ashtu, nëse artikulli përdor burime anonime, dhe: nuk ofron ndonjë provë për pretendimet e tyre, nuk thuhet qartë se pala tjetër është kontaktuar për verifikim, ose se informacioni është verifikuar nga ndonjë burim tjetër, veprime të tilla trajtohen si raportim i njëanshëm.
Identifikimi i manipulimit të fakteve i cili bëhet me anë të verifikimit dhe përcakton se ku është bërë gabim në trajtimin e fakteve, ose të interpretimit të informacionit.
Identifikimi i Spinit bëhet përmes verifikimit që bënë të mundur përcaktimin lidhjes mes pretendimit që publikohet dhe një ngjarje ose lajmi tjetër, i cili mund të përfshijë një përmbledhje të raporteve të tjera nga i njëjti medium për temën, fenomenin, ose akterët e përfshirë në një marrëdhënie të tillë. Shembuj janë rastet kur ekziston një temë aktuale ose raport i pafavorshëm për disa akterë, i cili injorohet plotësisht në një medium të caktuar; ndërsa në të njëjtën kohë vendosen përmbajtje dhe raporte që e sulmojnë atë (të favorshme për akterët e dhënë, të pafavorshëm për palën e kundërt).

III.

Vlerësimi i cili jepet bazuar në kontrollin e sipërpërmendur.

Bazuar në kontrollin e sipërpërmendur, çdo deklaratë e zgjedhur klasifikohet në njërën nga kategoritë e përcaktuara nga metodologjia, d.m.th. i jepet një vlerësim i duhur.

Secili vlerësim individual shoqërohet automatikisht me artikullin e përpunuar, si dhe me mediumin që e botoi atë. Një artikull mund të ketë më shumë se një vlerësim, në varësi të 1) sa deklarata janë vlerësuar në të dhe 2) sa procese të diskutueshme janë.

Metodologjia e vlerësimit/Përkufizimit

Vlerësimet që mund t’i bëhen një përmbajtjeje të publikuar në media, portale të dyshimta dhe mediat sociale përfshijnë:

Satira

Vlerësimi i “Satirës” përfshinë përmbajtjet informative të cilat përdorin mjetet letrare si talljen dhe ironinë për të interpretuar zhvillimet e ndryshme që ndodhin. Kjo në vetë nuk përbën problem përderisa bëhet e ditur se përmbajtja në fjalë është satirike apo publikuesi njihet si publikues satirik. Qëllimi i përfshirjes së këtij vlerësimi në metodologji është të tregohet se ky lloj i përmbajtjes në situata ta caktuara merret e mirëqenë pa marrë parasysh faktin se është përmbajtje satirike. Pra në raste të tilla, nëse një tekst nuk arrin të sqaroj se ka përmbajtje satirike, mund te kuptohet si i vërtetë dhe, si rrjedhojë, mund të krijojë opinion të gabuar tek audienca.

Clickbait

“Clickbait” vlerësohen ato përmbajtje informative titulli i të cilave është përgjithësues dhe nuk bënë të ditur vendndodhjen e ngjarjes, kontekstin dhe relevancën. Tekste dhe artikuj të tillë synojnë të tërheqin vëmendjen e audiencës me tituj sensacionalë me pasojë çorientuese, që nuk e qartësojnë saktësisht përmbajtjen e artikullit. Titujt “clickbait” bëhen kryesisht për të tërhequr lexueshmëri në rastin e publikimeve mediatike dhe/ose për të fituar nga klikimet në rastet e publikimeve komerciale.

Gabimi

Vlerësimin “Gabim” e marrin përmbajtjet informative në të cilat, gjatë procesit të përpilimit apo publikimit, paraqiten gabime duke publikuar informacion të pasaktë (sidomos kur kemi të bëjmë me informacione në shifra) ose duke transmetuar lajme të pavërtetuara mirë, pa qëllimin e qartë të dezinformimit të publikut.

Raportim i njëanshëm

Vlerësim si “Raportim i njëanshëm” merr ai përmbajtjet informative cili vërehet qartë se bënë favorizim të fakteve, qëndrime dhe përfundime që përputhen me një narrativë të veçantë, shpesh duke mos respektuar rregullin e kontaktit me palën tjetër kur bëhet fjalë për pretendime që janë të dëmshme për reputacionin e dikujt ose të portretizuar nga akterë të caktuar me një qasje negative. Një nga format e raportimit të njëanshëm është paraqitja selektive e fakteve, ku theksohen fakte që mbështesin një tezë të caktuar, ndërsa faktet që nuk e konfirmojnë atë janë lënë pas dore.

Teoritë konspirative

Vlerësim si “Teori konspirative” marrin ato përmbajtje informative të cilat në vete përmbajnë një përshkrim të rremë ose të paverifikueshëm të një dukurie, ngjarje ose një personi, duke e paraqitur atë si pjesë ose rezultat të një plani të fshehtë (“komplot”). Karakteristikë e këtyre përmbajtje është se ato paraqesin një seri pretendimesh, të paraqitura si fakte, midis të cilave vendosen marrëdhënie shkak-pasojë, pa ofruar ndonjë provë të besueshme.

Pseudoshkencë

Vlerësim si “Pseudoshkencë” marrin ato përmbajtje informative që përpiqen të paraqesin disa mendime, qëndrime, vlera ose gjetje të marra nga një metodë jo-shkencore dhe ti paraqesin ato si zbulime shkencore ose fakte. Raporte të tilla shpesh keqinterpretojnë ose manipulojnë kërkimet shkencore ekzistuese, ose i referohen hulumtimeve që janë në kundërshtim me verifikimin shkencor dhe gjetjen e fakteve.

Manipulim i fakteve

Vlerësimin si “Manipulim i fakteve” marrin ato përmbajtje informative që përdorin fakte të njohura si të sakta, por i interpretojnë ato në mënyrë të shtrembëruara. Këto raporte zakonisht përdorin informacion të saktë për të nxjerrë përfundime ose pretendime të pasakta, duke drejtuar kështu përfundimet e konsumatorëve të përmbajtjes së mediave në drejtim të gabuar në lidhje me kuptimin aktual të fakteve të paraqitura.

Dezinformata

Vlerësimin si “Dezinformatë” e merr ajo përmbajtje informative e cila në vete përmban një “miks” të burimeve të pasakta apo edhe atribute gjysmë të vërteta, e që krijohet dhe/apo shpërndahet me qëllim të paramenduar për të shkaktuar dëm. Prapa motivit të prodhuesve/shpërndarësve të përmbajtjeve dezinformuese qëndron arritja e një qëllimi politik, financiar, psikologjik apo social.

Spini

Vlerësimi “Spin” i jepet një përmbajtjeje informative me të cilin autori përpiqet të largojë vëmendjen e publikut nga disa përmbajtje ose fakte të tjera që raportohen në atë kohë. Karakteristikë e përmbajtjeve të tilla është përpjekja që ato të ndodhin kryesisht si reagim ndaj një raporti tjetër mediatik ose një ngjarje aktuale nga e cila dikush dëshiron të largojë vëmendjen, dhe e cila është e pafavorshme për disa akterë, kryesisht politikë. Ky vlerësim është pra specifik për faktin se mund të varet nga faktorë të jashtëm, siç janë rastet kur një medium i veçantë injoron lajmet e tanishme të pafavorshme nga njëra anë, dhe në të njëjtën kohë publikon përmbajtje që është e pafavorshme nga ana tjetër.

Lajm i rremë

Vlerësimin “Lajm i rremë” e marrin ato përmbajtje informative që janë tërësish të sajuara apo të cilat në vete përmbajnë pretendime ose informacione faktikisht të gabuara. Përmbajtja që vlerësohet si lajm i rremë mund të përcaktohet se është krijuar dhe shpërndarë me qëllim të dezinformimit të publikut, d.m.th., për të paraqitur një pretendim që është plotësisht i rremë si fakt.

Transmetimi i lajmeve të rreme

Ky vlerësim u jepet raporteve të mediave në të cilat transmetohet përmbajtja origjinale e një mediumi tjetër, i cili përmban një lajm të rremë. Vlerësimi jepet vetëm për transmetimin e përmbajtjes që kategorizohet si lajm i rremë.

Censura

Etiketa “Censura” u epet përmbajtjes informative që rezultojnë të censurohen pjesërisht ose plotësisht. Këto janë përmbajtjet që hiqen menjëherë pas botimit, pa një sqarim të qartë nga bordi redaktues. Në këtë kuptim, do të bëhet një dallim midis stilistikës dhe llojeve të tjera të azhurnimeve, duke pasur parasysh që censura kryesisht i referohet përmbajtjes që merret me ndjeshmëri politike dhe tema me interes publik, dhe të cilat janë “zhdukur” pa ndonjë arsye të qartë.

Përmbajtje e pa verifikuar

Vlerësimi “I pa verifikuar” u bëhet atyre përmbajtjeve informative që nuk ofrojnë informata të mjaftueshme për të konfirmuar pretendimet e bëra në raport, dhe të cilat nuk kanë mundur të verifikohen për shkak të rrethanave të caktuara (shpejtësisë, mungesës së burimeve) gjatë publikimit të përmbajtjes.

Mashtrim

Vlerësimi “Mashtrim” u bëhet atyre përmbajtjeve informative të cilat manipulohen si në aspektin vizual (deepfake, cheapfake), zanor (audio) apo tekstual të përmbajtjes për të mashtruar audiencën. Zakonisht kjo formë e mashtrimit përdoret për të prodhuar përmbajtje të paqena dhe të manipuluara.

Kontrolli dhe vlerësimi i deklaratave

Hibrid.info, përveç kontrollit dhe analizës së artikujve mediatik, bënë edhe kontrollin dhe vlerësimin e deklaratave të zyrtarëve të lartë politikë e institucionalë si dhe atyre figurave që kanë ndikim publik.

Vlerësimi i këtyre figurave, sipas metodologjisë së hibrid.info, bëhet në kategoritë e vërtetësisë, qëndrueshmërisë dhe përmbajtjes së premtimeve.

Në kategorinë e vërtetësisë, vlerësohen ato deklarata që përmbajnë thënie që lidhen me fakte objektive, saktësia e të cilave mund të përcaktohet me anë të verifikimit objektiv. Deklaratat e trajtuara në këtë kategori marrin vlerësimin – deklaratë e pavërtetë, gjysmë e vërtetë, apo edhe deklaratë e vërtetë.

Kategoria e qëndrueshmërisë gjithashtu vlerëson qëndrimet subjektive të bartësve të funksioneve publike për çështje në fushën e punës dhe kompetencave të tyre, si dhe veprimet e tyre në lidhje me pikëpamjet e shprehura.

Vlerësimi i qëndrueshmërisë jepet në bazë të një krahasimi në mes të pikëpamjeve aktuale dhe të deklaruara më parë publikisht të akterëve politikë. Nëse qëndrimet për një çështje nuk ndryshojnë gjatë angazhimit publik të personit të monitoruar, deklaratat e tilla vlerësohen si të qëndrueshme. Ndërsa nëse ka pasur një ndryshim të rëndësishëm në qëndrimet, deklaratat e tilla vlerësohen si të paqëndrueshme.

Përmbushja apo mbajtja e premtimeve, kryesisht ndërlidhet me ato parazgjedhore, të cilat monitorohen në nivelin qendror dhe atë lokal gjatë mandatit katër-vjeçar. Ky hulumtim bëhet kryesisht në kohën e fushatës parazgjedhore, ku figurat kryesore politike monitorohen, në mënyrë që të ketë kontroll të fakteve për atë që e thonë. Hibrid.info bazuar në premtimet e bëra më herët, përmes programit zgjedhor, i kontrollon deklaratat e këtyre politikaneve, për të parë nëse pas mandatit kanë arritur t’i mbajnë ato premtime. Hibrid.info planifikon që të publikojë raporte të tilla edhe në baza vjetore.

Vlerësimi në këtë kategori bëhet – mbajte e premtimit (nëse ai mbahet), mbajte e pjesshme e premtimit dhe premtim jo i mbajtur (nëse ai nuk mbahet).