Në dekadat e fundit, fakti që shumë gazetarë u ngarkuan vetë me detyrën e kontrollimit të fakteve ndryshoi natyrën e punës, ndërsa interneti dhe rritja e dezinformatave sollën një nevojë të re për kontroll të saktësisë, veçanërisht në politikë. Platforma si Snopes dhe FactCheck.org lindën për të analizuar pretendimet publike, ndërsa gazetaria klasike e kontrollimit vazhdoi të evoluonte.
Gratë: Pionieret e kontrollimit të fakteve
Që nga publikimi i numrit të parë të TIME në vitin 1923, konotrollimi i fakteve ka kaluar nga një koncept i panjohur në një praktikë standarde në shumë revista amerikane. Ndërsa redaktorët dhe gazetarët gjithmonë kanë synuar saktësinë, rritja e gazetarisë investigative dhe profesionalizimi i industrisë në fillim të shekullit XX sollën një përqendrim më të madh tek faktet. Iniciativa si “Bureau of Accuracy and Fair Play” e vitit 1913 në New York World synuan korrigjimin e gabimeve, por nuk ishin përqendruar ende në parandalimin e tyre përpara botimit. Ishte TIME që doli në krye, duke rekrutuar njerëz të dedikuar për kontrollimin e artikujve para publikimit.
Një nga përdorimet e hershme të termit “kontrollues faktesh” gjendet në një reklamë të revistës TIME nga viti 1938, e cila përmend zgjerimin e ekipit të “studiuesve dhe kontrolluesve të fakteve” nga dhjetë në njëzet e dy persona.
Nancy Ford ishte kontrolluesja e parë e fakteve në TIME dhe për punën e saj konsultonte gjerësisht sportelin e informacionit në Bibliotekën Publike të Nju Jorkut. Deri në vitet 1930, “kontrolluesit” përbëheshin ekskluzivisht nga gra të reja, të sapo diplomuara në kolegj. Puna e tyre kërkimore ishte rigoroze dhe përfshinte “rrethimin e një historie”, duke siguruar që çdo detaj të ishte i saktë dhe i përfshirë në versionin përfundimtar të artikullit. Nëse bëheshin gabime, përgjegjësia zakonisht binte mbi gratë kontrolluese, jo mbi autorët meshkuj të shkrimeve.
Në vitin 1971, pasi gratë në Newsweek ngritën një padi të suksesshme pranë Komisionit Federal për Barazi në Punësim kundër ndarjes gjinore në departamentet e revistës, manuali kërkimor i TIME u rishkrua për të reflektuar këto ndryshime në vendin e punës. Kontrolluesit e fakteve u riemëruan “gazetarë-hulumtues” dhe pozicioni u hap edhe për burra. Në dekadat e mëvonshme, detyrat e konotrolluesve evoluan gradualisht: reporterët filluan të…
Vetëm pas një vendimi gjyqësor në vitin 1971, burra u lejuan të bënin punën e kontrollimit të fakteve në TIME – dhe deri në vitin 1973, vetëm katër burra ishin punësuar në këtë rol.
Evolucioni i kontrollit të fakteve
Megjithëse përkushtimi ndaj saktësisë ekzistonte para viteve 1920, gazetaria e verdhë e fillim-shekullit XX nxiti nevojën për standarde më të larta. Në vitin 1913, Ralph Pulitzer themeloi Byronë e Saktësisë dhe Drejtësisë në New York World, por puna e saj ishte reaktive, duke identifikuar gabime pas botimit. Ishte vetëm kur TIME punësoi Nancy Ford në 1923 që kontrollimi i fakteve u bë proaktiv.
Interneti dhe mediat sociale shkatërroi shumë redaksi, duke e kthyer kontrollimin e fakteve në një luks. Por me zgjedhjet e vitit 2016 dhe epokën e “post-të vërtetës”, kontrollimi i fakteve u ringjall. Në vitin 2014, Duke Reporter’s Lab numërtonte 44 organizata të dedikuara, ndërsa në vitin 2020, numri kalonte 300. Snopes, FactCheck.org dhe PolitiFact janë disa nga liderët e kësaj fushe.
Laboratori i Reporterëve në Universitetin Duke menaxhon një bazë të dhënash me mbi 100 organizata joqeveritare që kontrollojnë faktet globalisht. Ky projekt, i udhëhequr nga Mark Stencel dhe Bill Adair, përfshin organizata që vlerësojnë saktësinë e deklaratave të figurave publike, partive politike, gazetarëve dhe institucioneve të ndryshme, si dhe demaskojnë thashetheme dhe dezinformata. Për t’u përfshirë në bazën e të dhënave, një organizatë duhet të zbatojë kritere të qarta si transparenca e burimeve, analiza e pretendimeve të ndryshme dhe një qëndrim i paanshëm në raportimin e fakteve. Sipas Laboratorit, një shërbim i mirë i kontrollimit të fakteve duhet të përdorë një gjuhë neutrale dhe të mbështetet në burime të paanshme.
