Nga Festim Rizanaj
Derisa u shpik shtypi, kultura e çdo shoqërie mbështetej gjerësisht te transmetimi gojë më gojë. Deri kur tekstet nisin e riprodhohen me dorë, nuk mund të flitet për njeriun që lexon. Përparimi i riprodhimit përmes shtypit qe i ngadaltë. E kur transmetimi i kulturës u bë përmes shkrimit, kjo kulmoi me shpikjen e gazetës, e më pas me zhvillimin teknologjik u shpik telegrafi e më pas telefoni. Këto dy shpikje të fundit e asgjësuan largësinë dhe filloi periudha e komunikimeve të menjëhershme. Më pas u shtua edhe radio. Pra, libri, telefoni dhe radioja janë elemente që e mbështesin komunikimin gjuhësor. Thyerja vjen me televizorin dhe televizionin. Pra, sipas Sartor-it, televizioni, etimologjikisht, është “të shohësh së largu” (tele), pra t’i sjellësh publikut gjëra për t’u parë prej ngado, nga çdo vend e distancë, ndaj aty e vështruara e mbizotëron të folurën, në kuptimin që zëri është dytësor, pra e komenton imazhin, telespektatori është më tepër qenie vështruese, dhe gjërat e paraqitura përmes imazhit peshojnë dhe janë më të rëndësishme se ato që thuhen me fjalë. Pra, televizori na lejoi të shihnim gjithçka pa i shkuar pranë.
Në fillim ishte fjala
Ne sot flasim për gjuhë, njësia shprehëse e të cilave nuk është fjala, si p.sh, gjuha e kinemasë, arteve figurative, emocioneve e kështu me radhë, por këto janë kuptime metaforike, sepse gjuha bazë, ajo që e shquan njeriun dhe e përcakton atë si krijesë simbolike, është “gjuha-fjalë”, pra komunikimi përmes fjalës. Kështu, vlerëson Giovani Sartori në librin e tij Homo Videns: Televizioni dhe Postmendimi, duke shtuar se njeriu zotëron një gjuhë të aftë për të dialoguar me veten dhe se gjuha nuk është vetëm mjet i komunikuarit, por edhe i të menduarit, ndërsa të menduarit nuk i nevojitet shikimi. Pra, fjala është mjeti (mediumi) esencial dhe i pazëvendësueshëm. Fjala është ajo që na bën neve njerëz, që na mundëson të mbetemi njerëz, në fakt e përshkruan kuptimin e njeriut.
Shpikja e alfabetit ka lindur një formë të re të komunikimit ndërmjet njerëzve. Sigurisht që transformimi i fjalëve që dalin nga goja e njeriut, duke mos ngelur vetëm si formë e dëgjuar, por edhe e shikuar, është shumë me rëndësi. Shkrimi fonetik ka krijuar një emocion të ri te dëgjuesit dhe në një kuptim të ri të dijes dhe inteligjencës. Sado që Platoni ka deklaruar se asnjë njeri i mençur nuk rrezikon që mendimet e tij filozofike t’i shprehë në gjuhë të pandryshueshme, duke nënkuptuar këtu gjuhën e shkruar, ai qe njeri që shkroi vëllime të tëra dhe e dinte se mendimet e kthyera në shkronja nuk do ta sillnin fundin e filozofisë, por fillimin e saj. Sepse filozofia nuk mund të ekzistojë pa kritikën dhe shkrimi mundëson dhe e lehtëson shqyrtimin dhe përpunimin e mendimeve. Platoni e dinte se shkrimi do të sillte një revolucion, kalimin nga veshi tek syri si organe të përpunimit të gjuhës.
Leximi i tekstit kërkon si nga inteligjenca, ashtu edhe nga trupi angazhim, për t’i kuptuar dhe për të mos u mashtruar nga radhitja e shkronjave, thënë ndryshe, duhet ditur bërë dallimin ndërmjet humorit dhe debatit. Sipas Neil Postman-it, kur gjuha luan rolin e një mjeti (medium) komunikues, si rezultat i kësaj del një ide, një fakt, një pretendim. Nëse fjalët nuk përmbajnë kuptim, atëherë nuk kanë ndonjë dobi tjetër. Nëse një fjali nuk tregon një fakt, një pyetje, një kërkesë, atëherë ajo fjalë është absurde. Një fjali e shkruar kërkon nga shkruesi që të thotë diçka dhe nga lexuesi ta kuptojë atë. Prandaj leximi është një punë serioze, është një aktivitet intelektual.
Sipas Neil Postman-it, arsyeja se pse në urdhëresën e dytë (10 Urdhëresat) në Bibël urdhërohet që të “mos bëhen imazhe konkrete të gjërave që shihen në qiell e tokë, nën tokë e në ujë, pra të qëndrohet larg idhujve”, është që popujt që synojnë ta përvetësojnë ekzistencën e një Zoti abstrakt dhe universal dhe që vazhdojnë të vizatojnë dhe bëjnë skulptura dhe që mendimet t’i përkufizojnë me forma konkrete, ikonografike, do të arrijnë në rezultate jo të kënaqshme, sepse Zoti i jehudëve ekziston në fjalë dhe nëpërmjet fjalës, një konceptim i pashembullt që kërkon rendin më të lartë të të menduarit abstrakt.
Shumica e mendimeve tona në lidhje me informacionin, arsimimin, dijen dhe të vërtetën kanë marrë formë falë fjalës së shtypur. Këtë periudhë Postman-i e quan si “Epoka e Komentimit”, ku komentimi është një mjet i shprehjes, një mënyrë e mësimit dhe një formë e të menduarit. Zëvendësimi i kulturës tipografike me televizionin ka dëshmuar se është rrezikuar vlera e diskursit publik, serioziteti dhe çiltërsia, dhe se kalohet në “Epokën e Spektaklit” (Show Business).
Imazhi si formë e komunikimit
Sot jemi në epokën multimediale, ku sovrani i ri është kompjuteri, sepse ai jo vetëm që e unifikon fjalën, tingullin dhe imazhin, por fut tek “të dukshmet” edhe realitetet e stisura, virtualet. Sipas Sartor-it, cilatdo qofshin zhvillimet virtuale të video-shikimit pas televizionit, ishte ky i fundit që e ndryshoi i pari dhe thelbësisht natyrën e komunikimit, duke e zhvendosur atë nga konteksti i fjalës në atë të imazhit. Ndryshimi është thelbësor, se fjala është “simbol” që shpjegohet me atë që të jep të kuptosh dhe mund të kuptohet vetëm nëse e njeh, domethënë vetëm nëse e njeh gjuhën së cilës i përket; në të kundërtën, nuk është gjë tjetër veç germë e vdekur, shenjë a tingull çfarëdo. Ndërkaq imazhi është thjesht e pastër paraqitje vizive, pra shihet dhe kaq. E për ta parë atë, mjafton të shohësh: imazhi nuk shihet në kinezçe, arabçe ose anglezçe, po thjeshtë, shihet dhe kaq!
Pra, televizioni nuk mund të konsiderohet thjesht si vazhdim i mjeteve të komunikimit, por është edhe një zëvendësim që e përmbys raportin mes të kuptuarit dhe të vështruarit. Teza e Sartor-it thotë se televizioni shkakton një transformim, një metamorfozë, që sjell edhe ndryshimin e vetë natyrës se homosapiens-it, duke mos shërbyer kështu vetëm si mjet komunikimi, por edhe si një mjet “antropo-gjenetik”, si një medium që prodhon një anthropos të ri, një tip të ri qenieje njerëzore. Sipas Sartor-it, gjithë dija dhe përparimi i Homo Sapiens-it i detyrohet të kuptuarit përmes aftësive abstraguese dhe se thuajse krejt fjalori ynë njohës e teorik përbëhet nga fjalë abstrakte, që nuk kanë ndonjë korrespondent konkret në gjërat e dukshme e, si rrjedhojë, as mund të identifikohen e as të përkthehen në imazhe (disa prej fjalëve abstrakte, jo të gjitha, janë të përkthyeshme njëfarë soj edhe në imazhe, por bëhet fjalë për imitime jo besnike dhe tejet të varfra të konceptit që nevojitet të shfaqin. P.sh.: papunësia na vjen përmes imazhit të papunit, lumturia prej imazhit të një fytyre të qeshur, liria teksa sheh një të burgosur që lirohet nga burgu). Tek rasti i Homo Videns-it gjuha konceptuale, abstrakte, zëvendësohet nga gjuha perceptive (konkrete), e cila është pafundësisht më e varfër: më e varfër jo vetëm në fjalë (në numrin e tyre), por sidomos në pasurinë e kuptimeve që shprehin, në kapacitetin konotativ.
Televizioni nuk e zhvillon dhe konsolidon kulturën e shkrim-leximit. Përkundrazi, e sulmon atë. Prandaj, nuk mund të konsiderohet si vazhdimësi e shtypshkronjës, por e traditës që e nisën telegrafi me fotografinë. Zbulimi më i madh për televizionin është se ai duhet shikuar. Prandaj, televizioni ka krijuar një botë në cilën mendimet janë kthyer në ndjenja dhe jeta në zbavitje, botë të cilën Postman-i e quan “pick a boo world”.
Interneti si neo-televizion
Përderisa alfabeti u zbulua për mundësimin e një komunikimi më të sofistikuar, imazhet janë shumë më pak të afta për të përcjellë mesazhe intelektuale komplekse sesa tekstet. Kthimi te imazhet vlerësohet si regres në histori. Neil Postman-i, në librin e tij Amusing Ourself To Death, pohon se televizioni nuk është thjesht një medium, por një paradigmë ose një diskurs. Libri është shkruar në vitin 1985, në kohën kur televizioni ka dominuar në sferën publike, dhe thotë se televizioni nuk i pasqyron vetëm gjërat, por ndikon edhe në mënyrën se si të mendojmë dhe të krijojmë raporte me to. Ai shpjegon se si zhvendosja nga fjalët në imazhe, nga tipografia në fotografi, e trivializon bisedën publike. Blogeri i njohur iranian Hossein Derakshan vlerëson se kjo nuk është vetëm vendimtare, por gjithashtu vetë përkufizimi i demokracisë përfaqësuese.
Në mesin e viteve 1990-të vëmendja e të gjithëve u fokusua tek hapësira e re alternative, pra interneti, që në fakt i zbehu paksa paralajmërimet e Postman-it. Nisja e World Wide Web-it filloi të dukej si kërcënimi më i madh ndaj televizionit, sepse rrjeti i atyre ditëve nuk dukej si televizioni, pra ishte i bazuar ne tekst, i decentralizuar, interaktiv dhe i larmishëm. Edhe pse nuk e asgjësoi televizionin tradicional, ai ndaloi rritjen e tij të shpejtë gati për dy dekada. Platformat e mediave sociale e ndryshuan këtë realitet. Me përhapjen e telefonave të mençur që nga fillimi i viteve 2010-të, mediat sociale filluan ta dominojnë kohën që njerëzit e shpenzonin në internet. Faqe e mediave sociale ishin rrënjësisht të ndryshme nga faqet e internetit të lidhura me hiperlink në web, duke krijuar shërbime pronare që ndaheshin mes vete. Në fillim të viteve 2000 blogjet ishin trendi, ndërsa më 2008 doli Facebook-u dhe pastaj Twitter-i, ndërsa që nga viti 2014 Instagram-i dhe kështu gradualisht filloi të zhduket teksti. Përderisa në fillim shfrytëzonin internetin për të lexuar ndonjë tekst, gazetë a revistë, sot janë videot në Facebook, Instagram e Snapchat me të cilat njerëzit e kalojnë kohën e tyre. Pra, ka më pak tekst për të lexuar dhe më shumë video e imazhe për të shikuar. Përderisa interneti filloi duke imituar librin dhe për një kohë u dominua nga teksti, pra ishte internet-libër, me zhvillimin e kamerave dhe fotografive digjitale, videot dhe imazhet lëvizëse bënë që interneti të transformohet nga internet-libër në internet-televizion. Web-i nuk ishte parashikuar si një formë televizioni kur u shpik, por gradualisht filloi t’i ngjajë atij, pra u bë linear, pasiv dhe i programuar.
Sipas Hossein Derakshan-it, mediat sociale i kthyen telefonat e mençur në televizion personal jo për shkak se Facebook-u, YouTube, Instagram-i dhe madje edhe Twitter-i siguruan gjithnjë e më shumë video, por sepse krijuan një hapësirë shumë emocionale, ku senzacionalizmi do të fitonte mbi racionalitetin. Mendoni se si këto platforma i nxisin përdoruesit e tyre që transmetimet personale live t’i shfaqin në formën e televizionit tradicional në tregimet e tyre personale në ditarin vizual të quajtur “stories”. Pra, kur futeni në Facebook, fillon televizioni juaj personal. Ajo që ju mbetet është të lëvizni poshtë dhe të shihni fotografitë të reja të profilit nga miqtë, opinione të shkurtra, reklama dhe natyrisht video të vetë-luajtur. Herë pas here klikoni nëpër butonat like dhe share ose lexoni ose shkruani ndonjë koment, por njëkohësisht mund të qëndroni në Facebook dhe të transmetoni (vizualisht) atë që ju pëlqen. Po ashtu, nga një këndvështrim i caktuar, të qëndrosh në Instagram është si të shohësh televizion pa arritur të dallosh publicitetin; me ekspozime familjesh perfekte, burra dhe gra suksesi, udhëtime përrallore shumë larg realitetit të përditshëm etj. Kjo nuk do të thotë e ardhmja e internetit (web-it). Kjo e ardhme tashmë është televizioni.
Tani ka më pak njerëz që e shikojnë televizionin tradicional, por gjithnjë e më shumë po shpenzojnë kohë në internet. Wall Street Journal në shkurt 2017 raportoi se: “Shikuesit në YouTube në mbarë botën tani po shikojnë më shumë se 1 miliard orë video në ditë”. Prandaj, Derakshan-i e quan internetin si neo-televizion, sepse shumica e internetit sot është bërë diçka që shikohet në vend që të lexohet. Kështu që, rilindja e televizionit simbolizon një epokë të re, ku imazhi dhe emocioni po e zëvendëson fjalën dhe arsyen, ku besimi i tejkalon faktet. Këtë epokë Derakshan-i e quan post-iluminizëm.
